Historia Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej UJ

Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego dziedziczy chlubne tradycje badań nad kulturą Rosji i Ukrainy, podejmowanych w środowisku akademickim Krakowa od bez mała dwustu lat. Nie będąc początkowo specjalnościami samodzielnymi, rusycystyka i ukrainistyka wpisywały się w krąg zainteresowań naukowych niektórych polonistów i slawistów.

Wiek XIX

Od roku akademickiego 1817/18 prowadzony był w Uniwersytecie Jagiellońskim lektorat języka rosyjskiego, którego pierwszymi nauczycielami byli kolejno Józef Niedermeyer i ks. Zygmunt Wojakowski; od roku zaś 1825 – choć nieregularnie – odbywały się zajęcia z literatury rosyjskiej, powierzone ówczesnym lektorom Aleksandrowi Serno-Sołłowiewiczowi i jego następcy Hieronimowi Mecherzyńskiemu (zm. 1862). W roku akademickim 1886/87 Lucjan Malinowski (1839–1898), współzałożyciel pierwszej na ziemiach polskich slawistycznej jednostki naukowo-dydaktycznej, nazwanej Seminarium Filologii Słowiańskiej, ogłosił wykłady z gramatyki porównawczej języka rosyjskiego i małoruskiego (ukraińskiego), które zapoczątkowały dzieje krakowskiej ukrainistyki. Uczony ten zajmował się również Rosją: wykładał język, gramatykę, a nawet literaturę rosyjską. Od roku akademickiego 1892/93 odbywał się na UJ lektorat języka ukraińskiego, prowadzony przez znanego filologa Józefa Tretiaka (1841–1923), specjalizującego się zasadniczo w literaturze ukraińskiej, ale wykładającego też gramatykę ukraińską oraz literaturę rosyjską. Szczególnie zasłużonym profesorem tej ostatniej był na UJ przełomu wieków wybitny rusycysta i filozof Marian Zdziechowski (1861–1938). Jako lektorzy języka rosyjskiego pracowali przed pierwszą wojną: przejściowo Włodzimierz Nakonieczny i Tadeusz Stanisław Grabowski (1881–1975), a najdłużej Ludwik Janowski (1878–1921), świetny dydaktyk i historyk oświaty, nauczający prócz języka także historii literatury rosyjskiej. Warto odnotować, że w czasie kilkuletniej pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim, w półroczu letnim roku akademickiego 1897/98 wykład „Gramatyka naukowa języka rosyjskiego wraz z przeglądem całości terytorium językowego rosyjskiego" prowadził Jan Baudouin de Courtenay (1845–1929). Od roku 1899 języka ukraińskiego, wkrótce także literatury, nauczał tu znakomity pisarz Bohdan Łepki (1872–1941), po wojnie – od 1924 roku – profesor literatury ukraińskiej UJ.

Wiek XX

Jeszcze w okresie międzywojennym – w roku 1925 – prof. Kazimierz Nitsch (1874–1958) powołał na Wydziale Filozoficznym UJ interdyscyplinarne Studium Słowiańskie, w którego skład weszły na początek katedry: Filologii Słowiańskiej (prof. Kazimierz Nitsch), Języków Ruskich (prof. Iwan Ziłyński, 1879–1952), Literatury Ruskiej (Ukraińskiej) (prof. Bohdan Łepki), Etnografii Słowiańskiej (prof. Kazimierz Moszyński, 1887–1959), Historii Sztuki Narodów Słowiańskich (prof. Wojsław Molè, 1886–1973) oraz Literatury Rosyjskiej (Wacław Lednicki, 1891–1967). Wszechstronne Studium Słowiańskie, poszerzone jeszcze m.in. o katedry polonistyczne i historyczne, działało do czasu rządowej reformy szkolnictwa w roku akademickim 1950/51.

Wspomniana Katedra Literatury Rosyjskiej utworzona została po dwuletnich mozolnych staraniach w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w roku 1928, a była wówczas pierwszą i jedyną w Polsce specjalnie wyodrębnioną rusycystyczną jednostką naukową. Stojący na jej czele prof. Wacław Lednicki był jednym z najwybitniejszych polskich puszkinologów, zajmował się także spuścizną Michaiła Lermontowa, Mikołaja Gogola, Lwa Tołstoja, Fiodora Dostojewskiego, Aleksandra Błoka i in. Uczony ten założył w Krakowie Towarzystwo dla Badań Europy Wschodniej i Bliskiego Wschodu (1933–1939). Po wojnie Wacław Lednicki objął katedrę na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, a tworząca się od nowa krakowska rusycystyka otrzymała w darze bezcenny księgozbiór Profesora. W latach międzywojennych nauczaniem języka rosyjskiego na UJ zajmowali się kolejno: Sergiusz Malewicz, Piotr Wichrow, przyszła wybitna specjalistka w zakresie poetyki i wersologii Maria Dłuska (1900–1992) i Stefan Bednarski (1868–1940), ofiara Sonderaktion Krakau, jeden z 15 uczonych krakowskich zmarłych w Sachsenhausen.

Po wojnie – w roku 1945 – uruchomiono na UJ lektorat języka rosyjskiego, prowadzony przez polonistę Włodzimierza Gałeckiego (1888–1968), późniejszego organizatora rusycystyki w krakowskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej, twórcę polskiej szkoły metodyki nauczania języka rosyjskiego, oraz wykształconego w Petersburgu romanistę Wiktora Jakubowskiego (1896–1973). Problematykę ukrainistyczną i rusycystyczną uwzględniali w wykładach także światowej sławy polonista i slawista Tadeusz Lehr-Spławiński (1891–1965) oraz polonista, orientalista i ukrainista, profesor Uniwersytetu Lwowskiego Jan Janów (1888–1952), który w roku 1946 objął Katedrę Języków Ruskich UJ (przemianowaną w pięć lat później na Zakład Języków Wschodniosłowiańskich).

O studiach rusycystycznych sensu stricto mówić można od roku 1948, kiedy w Uniwersytecie Jagiellońskim otwarto – a właściwie reaktywowano – drugą po wrocławskiej Katedrę Historii Literatury Rosyjskiej, powołując na nią Wiktora Jakubowskiego – którego uznać należy za właściwego twórcę powojennej rusycystyki krakowskiej. Jego pierwszymi współpracownikami były lektorki: Halina Safarewiczowa, Maria Leichtfriedowa i Irena Niewodniczańska. Swą siedzibę Katedra miała w Studium Słowiańskim – w którego ramach działała – przy ul. Gołębiej 20. Stworzenie wyodrębnionej ukrainistycznej jednostki naukowo-dydaktycznej nie było możliwe aż do końca lat 80., choć badań nad językiem i literaturą Ukraińców nigdy w Uniwersytecie Jagiellońskim nie zaprzestano.

W roku 1953 z połączenia katedr językoznawczej i literaturoznawczej utworzono Katedrę Filologii Rosyjskiej, którą do momentu przejścia na emeryturę w roku 1967 kierował prof. Wiktor Jakubowski. Ów szanowany i ceniony znawca Rosji, szczególnie literatury staroruskiej i osiemnastowiecznej, oraz prof. Jan Janów, autorytet w dziedzinie języków i dawnego piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego, wykształcili prawie wszystkich swoich pierwszych następców. Byli nimi – w kolejności podejmowania obowiązków naukowo-dydaktycznych – historycy literatury: Jadwiga Urbańska-Śliszowa (1927–2012), Gabriela Olak-Porębina (1927–1996), Ryszard Łużny (1927–1998), Jadwiga Szymak-Reiferowa, Władysław Piotrowski, Ewa Korpała-Kirszakowa (1936–2011) i Lucjan Suchanek, językoznawcy: Wiesław Witkowski, Leszek Schneider (1925–1984) i Adam Wandas, lektorzy: Daniel Horowicz (1920–1995), Aleksandra Urbańska (zm. 2012), Janina Wienerowa. Siedzibą Katedry stało się II piętro kamienicy przy ul. Manifestu Lipcowego 8, a od 1964 roku także Collegium Paderevianum, gdzie rusycystyka zajęła VII piętro.

Następczynią na stanowisku kierownika Katedry Filologii Rosyjskiej została w 1967 roku prof. Halina Safarewiczowa (1904–1980), kierująca od roku 1955 Zakładem Języków Wschodniosłowiańskich.

W roku 1969 w wyniku zmian strukturalnych w Uniwersytecie Jagiellońskim w miejsce dotychczasowej Katedry powołano do życia Instytut Filologii Rosyjskiej, w którego skład weszły trzy zakłady: Literatury Rosyjskiej i Radzieckiej, Języka Rosyjskiego oraz Metodyki Nauczania Języka Rosyjskiego. Funkcję pierwszego dyrektora Instytutu pełnił przez dziesięć kolejnych lat prof. Ryszard Łużny – znakomity badacz, popularyzator i tłumacz literatury Rosjan, Ukraińców i Białorusinów, troskliwy organizator życia naukowego, mistrz kolejnych pokoleń polskich historyków literatur wschodniosłowiańskich. Obowiązki wicedyrektora sprawowali w tym czasie: w latach 1972–1977 doc. Jadwiga Szymak-Reiferowa, wytrawna uczona i tłumaczka, dzięki której przybliżona została Polakom twórczość m.in. Ilji Sielwinskiego, Anny Achmatowej, Aleksandra Błoka, Andrieja Biełego, Andrieja Płatonowa, Bułata Okudżawy, Josifa Brodskiego, zaś od roku akademickiego 1978/79 – doc. Władysław Piotrowski, który wcześniej jeszcze, w roku akademickim 1977/78, pełnił w zastępstwie prof. Ryszarda Łużnego obowiązki dyrektora. Jesienią roku 1977 Instytut zyskał nową siedzibę w Małym Collegium Paderevianum.

W latach 1979–1981 Instytutem kierowali doc. Władysław Piotrowski, literaturoznawca i glottodydaktyk, badacz imażynizmu rosyjskiego, twórczości Siergieja Jesienina i Nikołaja Klujewa, organizator pierwszego w Polsce uniwersyteckiego Zakładu Metodyki Nauczania Języka Rosyjskiego, oraz doc. Jadwiga Szymak-Reiferowa.

Kadencję 1981–1984 sprawował doc. Lucjan Suchanek – badacz rosyjskiego preromantyzmu, romantyzmu i „trzeciej fali" emigracji. Stanowisko wicedyrektora piastował natomiast doc. Bogusław Mucha, historyk literatury XIX wieku, a po jego przejściu na Uniwersytet Łódzki – dr Bożena Zinkiewicz-Tomankowa, językoznawczyni rusycystka i ukrainistka.

Przez trzy kolejne kadencje (1984–1993) na czele Instytutu Filologii Rosyjskiej, przemianowanego w roku 1989 na Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej, stał prof. Wiesław Witkowski, wybitny historyk języka ukraińskiego i rosyjskiego. Jako wicedyrektor wspierała go doc. Ewa Korpała-Kirszakowa, badaczka literatury rosyjskiej XX wieku, szczególnie twórczości Borysa Pilniaka i Jurija Tynianowa. W tym czasie stało się możliwe wzbogacenie oferty dydaktycznej Instytutu o nową specjalność – filologię ukraińską, na którą pierwszy oficjalny nabór ogłoszono w roku 1991. Rok wcześniej z Zakładu Literatury Rosyjskiej wyodrębniły się dwie nowe jednostki: Zakład Literatury Ukraińskiej i Zakład Literatury Rosyjskiej XX w., a Zakład Języka Rosyjskiego przeobrażono w Zakład Języków Wschodniosłowiańskich. W roku 1991 literaturoznawczy pion Instytutu wraz z biblioteką przeniesiony został z siedziby przy ul. Piłsudskiego 8 (dawna Manifestu Lipcowego) na ul. Krupniczą 35.

W latach 1993–1999 Instytutem kierował ponownie prof. Lucjan Suchanek, wspomagany w czasie pierwszej kadencji przez dra hab. Aleksego Awdiejewa, językoznawcę, a w czasie drugiej – przez dr hab. Annę Gildner, historyka literatury. W roku 1993 Zakład Literatury Rosyjskiej przemianowany został na Katedrę Literatury i Kultury Rosyjskiej; w roku następnym powołano do życia Katedrę Ukrainistyki, utworzoną z Zakładu Literatury Ukraińskiej oraz trojga pracowników Zakładu Języków Wschodniosłowiańskich (który tym samym na powrót stał się Zakładem Języka Rosyjskiego). W tym czasie, po przeszło dwudziestu latach istnienia, zakończył działalność Zakład Metodyki Nauczania Języka Rosyjskiego, przekształcony w Zespół Wykładowców.

Doniosłym wydarzeniem w życiu nie tylko naszego Instytutu, ale całej polskiej slawistyki, był XII Międzynarodowy Kongres Slawistów, zorganizowany w Krakowie w roku 1998 pod przewodnictwem prof. Lucjana Suchanka i bułgarysty, prof. Jerzego Ruska przez Międzynarodowy Komitet Slawistów, Polską Akademię Nauk i Uniwersytet Jagielloński, a obradujący pod patronatem Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego. Był to najliczniejszy z dotychczasowych zjazdów – zgromadził ponad 1200 uczestników z 41 krajów świata. Komitet Organizacyjny XII MKS, w którym zatrudnieni byli pracownicy i doktoranci naszego Instytutu, mieścił się w siedzibie IFWsch przy ul. Krupniczej 35.

Wiek XXI

Następne lata przyniosły szereg zmian natury organizacyjnej i personalnej. W roku akademickim 1999/2000 na czele Instytutu stanął dr hab. Grzegorz Przebinda, historyk idei i literatury, który sprawował tę funkcję przez dwie kolejne kadencje – do roku 2005 (w roku 2002 uzyskując stanowisko i tytuł profesora). Stanowisko wicedyrektora piastowali: ponownie prof. Anna Gildner w pierwszej kadencji oraz prof. Halina Waszkielewicz (historyk literatury rosyjskiej) i prof. Adam Fałowski (językoznawca rusycysta i ukrainista) – w drugiej. Instytut uzyskał w tych latach dwukrotnie akredytację: pierwszy raz w roku 2002 dla specjalności „filologia rosyjska" od Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej, a drugi – w roku 2005 dla specjalności „filologia rosyjska" i „kultura Rosji i narodów sąsiednich" od Państwowej Komisji Akredytacyjnej. Ta druga specjalność została otwarta w roku akademickim 2001/02. Rok wcześniej z inicjatywy prof. Lucjana Suchanka na krótko uruchomiono specjalność „rosjoznawstwo", przeniesioną niebawem wraz z częścią pracowników i studentami na Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych, dokąd z czasem trafiło także kilkoro ukrainistów. W roku 2003 filologia ukraińska oraz katedry literaturoznawcze i biblioteka rusycystyczna zyskały nowe siedziby, wyprowadzając się z wyburzanych pod budowę Auditorium Maximum pomieszczeń przy ul. Krupniczej 35 na Mały Rynek 4 (rusycyści) i ul. św. Krzyża 14 (ukrainiści, którzy jeszcze wcześniej na krótko przeprowadzili się na ul. Grodzką 26). W czerwcu 2005 roku Instytut wzbogacił się o Katedrę Kultury Słowian Wschodnich, objętą przez prof. Grzegorza Przebindę, a niektóre pozostałe katedry i zakłady zmieniły swoje nazwy: Katedra Literatury i Kultury Rosyjskiej przemianowana została na Katedrę Średniowiecznej i Nowożytnej Literatury Rosyjskiej, Zakład Literatury Rosyjskiej XX wieku – na Katedrę Literatury Rosyjskiej XX i XXI wieku, Zakład Języka Rosyjskiego – na Zakład Językoznawstwa Rosyjskiego.

W latach 2005–2008 stanowisko dyrektora piastował prof. Jerzy Kapuścik, historyk rosyjskiej literatury i myśli filozoficznej, oraz dr Danuta Piwowarska, badaczka rosyjskiej poezji romantycznej. W roku akademickim 2006/2007 Instytut przyjął ostatnich słuchaczy na jednolite (pięcioletnie) studia magisterskie, by od kolejnego roku wprowadzić studia dwustopniowe: licencjackie i magisterskie.

W latach 2008–2012 funkcję dyrektora Instytutu pełnił ponownie prof. Grzegorz Przebinda. Wicedyrektorem ds. studenckich w tym czasie, a także w kolejnych kadencjach aż do 2018 – za wyjątkiem roku akademickiego 2016/2017, kiedy stanowisko to zajmował dr hab. Aleksander Wawrzyńczak – była językoznawczyni ukrainistka dr Agata Skurzewska. W maju 2009 roku wyodrębniła się nowa jednostka naukowa: Katedra Antropologii i Komparatystyki Kulturowo-Literackiej, kierowana przez prof. Jerzego Kapuścika.

W 2012 roku kolejnym dyrektorem Instytutu został prof. Adam Fałowski, który pełnił tę funkcję przez połowę kadencji do maja roku 2014. Jego następcą została dr hab. Katarzyna Jastrzębska, literaturoznawca i translatolog. Aktywnie patronowała ona ważnym zmianom organizacyjno-strukturalnym w Instytucie, takim jak kolejne przeprowadzki (etapami: w listopadzie 2014 z Małego Paderevianum, w lutym 2015 ze św. Krzyża 14, we wrześniu 2015 z Małego Rynku 4 – na ul. Reymonta 4, a w październiku 2017 na ul. Ingardena 3), dzięki którym wszystkie katedry – po trwającym ponad pół wieku rozproszeniu – znalazły się pod jednym dachem, oraz stworzenie w 2017 roku na bazie Zespołu Wykładowców Języka Rosyjskiego nowej jednostki naukowej – Zakładu Komunikacji Językowej i Kulturowej, kierowanego przez dra hab. Jakuba Sadowskiego.

W czerwcu 2018 roku nastąpiła przedterminowa zmiana władz Instytutu: funkcję p. o. dyrektora objął filolog i historyk-kulturoznawca dr hab. Jakub Sadowski, a jego zastępcą (pełnomocnikiem dziekana Wydziału Filologicznego ds. dydaktyki) została dr Joanna Rybarczyk-Dyjewska, specjalistka w zakresie językoznawstwa kulturowego.

Z Uniwersytetem Jagiellońskim związani byli w różnych okresach już to poprzez studia czy pracę, już to poprzez doktoraty lub habilitacje liczni późniejsi profesorowie-rusycyści innych uczelni (oprócz wymienionych wyżej): Adam Bezwiński, Elżbieta Biernat, Halina Chodurska, Andrzej Drawicz (1932–1997), Janusz Henzel, Roman Hromiak (1937–2014), Marian Jakóbiec (1910–1998), Ludwika Jochym-Kuszlikowa, Ewa Komorowska, Katarzyna Kotyńska, Witold Kowalczyk, Wanda Laszczak, Paulina Lewin (1922–2015), Anna Majmieskułow, Eliza Małek, Halina Mazurek, Leoniła Miszczenko (1922–2007), Florian Nieuważny (1929–2009), Antonina Obrębska-Jabłońska (1901–1994), Leszek Ossowski (1905–1996), Jarosław Poliszczuk, Stanisław Poręba (1930–2012), Kazimierz Prus, Janusz Rieger, Ewa Sławęcka (1937–2017), Józef Smaga, Barbara Stawarz, Tadeusz Szczerbowski, Anna Woźniak, Urszula Wójcicka. Wielu innych z rusycystyką na UJ wiąże osoba promotora bądź recenzenta dysertacji. Począwszy od roku akademickiego 2015/2016 semestralne wykłady dla studentów Instytutu prowadzą profesorowie wizytujący: Andriej Moroz (filolog i folklorysta z Rosyjskiego Uniwersytetu Humanistycznego w Moskwie; 2015/2016), Ołena Hałeta (literaturoznawca z Lwowskiego Uniwersytetu Narodowego im. Iwana Franki; 2015/2016), John Douglas Clayton (literaturoznawca z Uniwersytetu w Ottawie; 2018), Władimir Kaganski (geograf i kulturolog z Instytutu Geografii Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie; 2018).

Opracował Janusz Świeży

Szerzej o historii Instytutu zob. np.: T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk, Przegląd dziejów słowianoznawstwa w Uniwersytecie Jagiellońskim, [w:] Wydział Filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Historia katedr, (=UJ. Wydawnictwa Jubileuszowe, t. IX), pod red. W. Taszyckiego i A. Zaręby, Kraków 1964, s. 163–214; W. Jakubowski, Dzieje rusycystyki w Uniwersytecie Jagiellońskim, tamże, s. 215–237; R. Łużny, Instytut Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, [w:] Osiągnięcia Uniwersytetu Jagiellońskiego w Polsce Ludowej. 1945–1970, (=Zeszyty Naukowe UJ. CCCXLV: Prace Historyczne, z. 47,) Warszawa – Kraków 1974, s. 237–249; L. Suchanek, Rusycystyka krakowska, „Przegląd Rusycystyczny" 1980, z. 3, s. 37–55; „Slavia Orientalis" 1991, nr 3, s. 247–327 (numer monograficzny, poświęcony krakowskiej rusycystyce historycznoliterackiej).