polski
Pisarze i władza w XX wieku - spotkanie Pawła Basińskiego ze studentami
Lekcja literatury rosyjskiej będąca jednocześnie kolejnym spotkaniem z cyklu „Żelazny wiek Słowian", której udzielił 23 maja 2016 roku studentom Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej UJ Paweł Basiński nosiła tytuł Pisarze i władza w XX wieku. Paweł Basiński, pisarz, krytyk literacki i jednocześnie poczytny felietonista wysokonakładowego dziennika „Rossijskaja Gazeta" w zajmujący sposób dokonał swoistego przeglądu nazwisk i twórczości rosyjskich pisarzy zaznaczając najciekawsze w jego opinii wątki wiążące pisarzy i proces literacki z autorytarnymi władcami Rosji od czasów carskich do lat 80 XX wieku.
Rytm wzajemnych relacji literatury i polityki uporządkował jednak przede wszystkim wiek XIX, począwszy od twórczości politycznej Aleksandra Puszkina, otwartego zwolennika dekabrystów, poprzez Fiodora Dostojewskiego, a na Lwie Tołstoju skończywszy. Temu ostatniemu, Paweł Basiński z oczywistych względów poświęcił więcej miejsca, wskazując na szczególny stosunek cara Aleksandra III do pisarstwa mędrca z Jasnej Polany. Papierkiem lakmusowym zainteresowania przywódców Rosji literaturą był, w jego ocenie, status cenzury politycznej i duchowej, które w XIX wieku dbały o właściwy przekaz i ideę religijnego państwa promowaną w tekstach literackich. Basiński stwierdził, że w XIX wieku nie wszyscy carowie interesowali się literaturą, co skutkowało jej osłabieniem przez nadgorliwych często cenzorów, którzy dla swego indywidualnego bezpieczeństwa pustoszyli teksty z podejrzanych treści najczęściej z nadmierną sumiennością. Nierzadko w szeregach cenzorskich występowali również uznani pisarze, jak na przykład Fiodor Tiutczew, czy Siergiej Aksakow. W przypadku gdy władca interesował się literaturą, czytał ją, w pewnych sprzyjających okolicznościach można było docierając do niego „wyprosić" publikację tekstu, którego cenzorskie oko zapewne nie przepuściłoby – carowi już nikt nie ośmielił się sprzeciwić – stwierdził Basiński. Taka sytuacja miała miejsce choćby z Sonatą Kreutzerowską Lwa Tołstoja.
Wiek XX, zwłaszcza czasy po rewolucji październikowej to przede wszystkim aktywna postać pisarza i literata Maksyma Gorkiego, którego pozycja i autorytet a także literacka praca szczególnie istotnie wpływały na relację literatury z władzą, która, jak stwierdził publicysta nie interesowała się nadto literaturą. Sytuacja zmieniła się, gdy pełnię władzy w ZSRR objął Józef Stalin, który dużo czytał, a w seminarium został wykształcony na dobrej literaturze XIX wieku.
Paweł Basiński przypomniał zebranym studentom o postaci Aleksandra Sołżenicyna, którego tekst Jeden Dzień Iwana Denisowicza opisujący życie w łagrze został opublikowany w czasach krótkotrwałej politycznej i kulturowej „odwilży" w 1962 roku. Ówczesny przywódca państwa, Nikita Chruszczow znał tą mikro powieść i osobiście zaakceptował jego publikację w czasopiśmie "Nowyj Mir". Niektórzy badacze dziejów ZSRR uważają nawet, że decyzja ta stała się jednym z powodów odsunięcia Chruszczowa od władzy, co nastąpiło w 1964 roku. Epokę Leonida Breżniewa charakteryzuje odmienna atmosfera polityczna i intelektualna, a warunki pracy pisarzy radykalnie zmieniły się. Doszło do kilku głośnych procesów politycznych, w tym także pisarzy Andrieja Siniawskiego i Julija Daniela, którzy byli oskarżeni o antysowiecką działalność. Aleksander Sołżenicyn w 1974 roku został deportowany za granicę, albowiem jego pozostawanie w kraju po publikacji za granicą Archipelagu Gułag oraz kolejnych dysydenckich wystąpieniach okazało się zbyt trudne do pogodzenia z kursem politycznym Kremla.
Na zakończenie swego wystąpienia, odpowiadając na pytania słuchaczy pisarz odniósł się między innymi do kwestii cenzury. Jego zdaniem jej najgorsze oddziaływanie dotyczyło estetyki i poetyki tekstu, a nie ingerencji w jego treść. W latach siedemdziesiątych XX wieku pisarze bali się eksperymentować z formą i językiem, przez co literatura bardzo straciła na wartości. Tym większe zaskoczenie i fascynację wywołała wówczas cenzurowana powieść Michaiła Bułhakowa Mistrz i Małgorzata. W latach 90. XX wieku system polityczny i gospodarczy odmienił status pisarzy, którzy wychodząc spod kurateli państwa zyskali swobodę intelektualną, ale w większości utracili jednak niezły status materialny i olbrzymie nakłady wydawnicze, które gwarantowało im państwo. Nie wszyscy umieli pogodzić się z nową sytuacją, powstało wiele nowych związków pisarzy, a rolę krytyków zaczęły przejmować nagrody literackie.
Bartosz Gołąbek
PAWEŁ BASIŃSKI
Urodził się w 1961 roku w miejscowości Frołowo w obwodzie Wołgogradzkim. Studiował na Uniwersytecie Saratowskim oraz w Instytucie Literatury imienia Gorkiego w Moskwie. Doktor nauk filologicznych. Publikował w "Literaturnoj Gazecie", czasopismach "Nowyj Mir", "Oktiabr", "Znamia", "Drużba narodow" i innych. Autor książek: "Wątki i postacie" (1993), "Rosyjska literatura końca XIX - początku XX wieku i pierwszej emigracji" (1998; 2000) (we współautorstwie z S. Fediakinem), "Moskiewski więzień" (2004), "Gorki" (2005; 2006), "Maksym Gorki: Mit i biografia" (2008), "Rosyjska powieść, albo życie i przygody Johna Połowinkina" (2008), "Lew Tołstoj: ucieczka z raju" (w polskim tłumaczeniu Jerzego Czecha ukazała się nakładem oficyny Marginesy) (2010), "Żal po Maksymie. Gorki: 9 dni po śmierci" (2011), "Człowiek epoki realizmu" (2012), "Święty przeciw Lwowi. Joann Kronsztadzki i Lew Tołstoj: historia pewnego konfliktu" (2013), "Lew w cieniu Lwa. Historia miłości i nienawiści." (2015). Paweł Basiński jest laureatem nagrody "Antybuker" i "Bolszaja Kniga". Członek jury nagród literackich im. Aleksandra Sołżenicyna oraz nagrody "Jasna Polana" im. Lwa Tołstoja. Komentator działu kultura "Rossijskiej Gaziety". Książka "Lew Tołstoj: ucieczka z raju" została przełożona na język angielski, niemiecki, węgierski, polski, serbski, łotewski, słoweński oraz hebrajski.
Osoba publikująca: Bartosz Gołąbek